Przestajesz ufać własnym wspomnieniom? Wątpisz w swoje zdrowie psychiczne? Zastanawiasz się, czy Twój sposób postrzegania rzeczywistości jest właściwy? Możesz być ofiarą gaslightingu – podstępnej manipulacji niszczącej poczucie własnej wartości.
Czym jest gaslighting? Jak objawia się w pracy, związkach i rodzinie? Kogo dotyka najczęściej? Poznaj sygnały toksycznej relacji opartej na gaslithingu. W tym artykule opisujemy skuteczne strategie obrony, dzięki którym odzyskasz spokój i kontrolę nad własnym życiem.
Czym jest gaslighting?
Gaslighting to forma przemocy emocjonalnej i psychologicznej, w której manipulator celowo zniekształca prawdę, by ofiara zaczęła kwestionować własną rzeczywistość, osądy, a nawet poczytalność. Celem gaslightera jest kontrola i zdezorientowanie ofiary.
Nazwa zjawiska pochodzi od sztuki teatralnej Patricka Hamiltona „GasLight” z 1938 roku, w której mąż manipuluje żoną, przekonując ją, że ta pogrąża się w szaleństwie. Dokonuje tego między innymi za pomocą przygaszania płomieni lamp gazowych w domu, czego efektem jest ich migotanie. Żona dostrzega to, jednak mąż przekonuje ją, że wszystko sobie wyobraża.
Współcześnie gaslighting nie wymaga fizycznych zmian w otoczeniu; wystarczy systematyczne zaprzeczanie faktom, drwienie z odczuć czy kwestionowanie wspomnień, co prowadzi do tego, że ofiara przestaje ufać swoim zmysłom.
To podstępna forma manipulacji, w której sprawca systematycznie zaprzecza faktom i podważa uczucia drugiej osoby, wpajając jej przekonanie o irracjonalności jej myśli. Nie jest to jednorazowe kłamstwo, lecz przemyślana lub nawykowa forma przemocy, która sprawia, że ofiara z czasem sama podważa swoją pamięć i percepcję, tracąc zaufanie do własnej interpretacji wydarzeń.
Jak rozpoznać gaslighting?
Gaslighting to forma manipulacji, której rozpoznanie bywa trudne – jej mechanizmy działają na głębokim, psychologicznym poziomie. Kluczowe jest zwrócenie uwagi na sygnały, które podważają poczucie rzeczywistości i zdrowia psychicznego – nie należy ich bagatelizować.
Przede wszystkim zwróć uwagę, czy zaczynasz kwestionować własne wspomnienia, osądy lub spostrzeżenia. Jeśli ktoś regularnie zaprzecza faktom, o których wiesz, że są prawdziwe, lub próbuje Cię przekonać, że coś, co widziałeś lub słyszałeś, nigdy się nie wydarzyło, może to być sygnał o gaslightingu.
Klasyczne komunikaty gaslightera to np.:
- „przesadzasz”,
- „zmyślasz”,
- „to ci się tylko wydaje”,
- „jesteś zbyt wrażliwy/a”,
- „chyba zwariowałeś/aś”.
Innym ważnym symptomem jest poczucie ciągłej dezorientacji i zagubienia. Ofiara gaslightingu często czuje się bezsilna, niepewna siebie i samotna, nawet w obecności manipulatora. Może zauważyć, że jej pamięć szwankuje lub że zaczyna wątpić w swoje zdrowie psychiczne, podczas gdy wcześniej nigdy nie miała takich problemów.
Gaslighting to przemoc psychiczna, która może objawiać się w różnych relacjach, choć jej natura – manipulacja i kontrola – pozostaje niezmienna.
Gaslighting w miejscu pracy
Gaslighting może być stosowany w środowisku zawodowym. To destrukcyjne zjawisko, które może poważnie zaburzyć atmosferę w pracy, podważając poczucie wartości i profesjonalizmu pracownika. Nie ogranicza się ono wyłącznie do relacji hierarchicznych między przełożonym a podwładnym, lecz może wystąpić w dowolnej interakcji zawodowej – między współpracownikami, a nawet między klientami a pracownikami. Celem może by uzyskanie jakiejś korzyści, na przykład lepszej pozycji zawodowej, uznania lub chęci osiągnięcia władzy i kontroli.
Kluczem do rozpoznania gaslightingu jest zwrócenie uwagi na subtelne, lecz konsekwentne sygnały, które stopniowo wpływają pewność siebie ofiary. Czy te sytuacje są ci znane?
- Regularnie jesteś obiektem bezpodstawnych plotek.
- Twoja wiarygodność jest podważana, zarówno w twoim umyśle, jak i w percepcji otoczenia.
- Ktoś oczekuje od ciebie, że będziesz czytać w jego myślach, a później zarzuca ci brak kompetencji.
- Doświadczasz hipokryzji, są ci narzucane pewne zasady, których inni nie muszą się przestrzegać.
- Często jesteś kozłem ofiarnym, zrzucana jest na ciebie odpowiedzialność za czyjeś niepowodzenia.
Gaslighting w związku
Gaslighting stosowany w relacjach uczuciowych to zjawisko, które podważa poczucie wartości i samooceny partnera. Jest to kluczowy element toksycznych związków, w których manipulator dąży do pełnej kontroli nad drugą osobą.
Gaslighting nie ogranicza się wyłącznie do otwartych konfliktów, lecz może przejawiać się w subtelnych sygnałach, które stopniowo wpływają na pewność siebie ofiary.
Przejawy gaslightingu w związku.
- Często jesteś okłamywana/y – manipulator jawnie neguje fakty i Twoje doświadczenia, wypierając się swoich zachowań, mimo ewidentnych dowodów, a nawet wypaczając prawdę, aby przedstawić Cię w złym świetle przed innymi.
- Partnerka lub partner nie dotrzymuje ci wierności – gaslighting w tym kontekście to nie tylko zdrada, ale i obwinianie Cię za nią.
- Izolujesz się od bliskich – gaslighter będzie krytykować Twoich przyjaciół i rodzinę, twierdząc, że nikt inny Cię nie kocha tak jak on.
- Masz do czynienia z zastraszaniem – gdy inne metody zawiodą, gaslighter może uciec się do gróźb wobec Ciebie, bliskich lub Twojej reputacji, np. grożąc okłamaniem pracodawcy czy zgłoszeniem fałszywych zarzutów na policję, a także stosując zastraszanie online.
- Doświadczasz bezpodstawnych zarzutów – manipulator przypisuje negatywne motywy niewinnym zdarzeniom: nawet niewinne żarty mogą zostać przekształcone w zarzuty o okrucieństwo, złośliwe zaczepki, świadomą prowokację czy próbę manipulacji i przemocy psychicznej.
Gaslighting w rodzinie i przyjaźni
Gaslighterzy w bliskim kręgu wykorzystują Twoje naturalne oczekiwania lojalności, miłości i szacunku, by obrócić je przeciwko Tobie. Mogą wywierać presję, oczekując, że lojalność wobec nich przeważy nad Twoim zdrowym osądem czy potrzebami, a nawet sugerować, że oczekiwanie miłości i szacunku jest naiwne.
Czy doświadczasz poniższych sytuacji?
- Wzbudzane jest w Tobie poczucie winy.
- Ktoś bliski twierdzi, że przesadzasz z reakcją, zachowaniem, okazywaniem emocji.
- Słyszysz, że masz wygórowane oczekiwania i prośby.
- Jesteś obwiniana/y za czyjeś działania.
- Bliska osoba często robi Ci na złość, gdy nie jest po jej myśli.
Gaslighting w szkole
Jak działa gaslighting w szkole? To forma przemocy psychicznej, w której sprawca (np. uczeń, nauczyciel) manipuluje postrzeganiem rzeczywistości przez ofiarę, podważając jej pamięć, emocje i zdrowy rozsądek. Może to prowadzić do utraty poczucia własnej wartości, dezorientacji i lęku u ofiary.
- Podważanie percepcji – gaslighter zaprzecza faktom, które miały miejsce, lub przedstawia je w fałszywy sposób – wtedy ofiara zaczyna kwestionować własną pamięć i osąd.
- Etykietowanie i obrażanie – ktoś używa wobec Ciebie obraźliwych słów, obwinia i przypisuje Ci negatywne cechy, np. „Jesteś przewrażliwiony/a”, „Znowu przesadzasz”, „To twoja wina”.
- Izolowanie od innych osób w celu ograniczenia dostępu do wsparcia.
- Manipulacja emocjonalna poprzez wzbudzanie poczucia winy, strachu, czy wstydu.
- Okazywanie fałszywej troski.
Kto stosuje gaslighting? Cechy sprawcy gaslightingu
Gaslighting to manipulacja, w której sprawca systematycznie podważa poczucie rzeczywistości ofiary. Działa on naprzemiennie, okazując troskę i agresję, by doprowadzić ofiarę do zwątpienia we własne myśli i uznania się za chorą psychicznie.
Jakie cechy może mieć gaslighter?
- Potrzeba kontroli i władzy.
- Perfekcjonizm
- Osobowość narcystyczna.
- Osobowość borderline.
- Osobowość psychopatyczna.
- Osobowość socjopatyczna.
- Niskie poczucie własnej wartości.
- Brak wiary w siebie.
Gaslighter czerpie satysfakcję z władzy, często ukrywając swoje słabości poprzez obwinianie, obrażanie w formie żartów, czy izolowanie ofiary od bliskich. Wykorzystuje każdą emocjonalną reakcję jako dowód na rzekome niezrównoważenie ofiary, jednocześnie wmawiając jej, że działa w jej najlepszym interesie.
Cel tych działań jest jeden: przejęcie pełnej kontroli nad percepcją ofiary i jej zachowaniem, sprawiając, że ta podejmuje decyzje oparte na fałszywych przesłankach, wierząc, że są autonomiczne.
Choć najczęściej przypisywany psychopatom i narcyzom, gaslighting bywa też nieświadomym nawykiem, jednak jego skuteczność opiera się na wprowadzeniu ofiary w silny dysonans poznawczy, prowadzący do degradacji jej samooceny i zdolności poznawczych.
Jak rozpoznać zachowania gaslightera?
Gaslighterzy w manipulowaniu drugą osobą mogą stosować poniższe techniki (świadomie lub nie).
- Bywa troskliwy i agresywny.
- Wmawia ofierze chorobę psychiczną.
- Celowo przestawia przedmioty w otoczeniu.
- Stosuje przemoc, aby odwrócić uwagę od własnych słabości lub błędów.
- Bezwstydnie zaprzecza słowom ofiary i oskarża ją o kłamstwo, błędy lub szaleństwo.
- Podważa emocje ofiary.
- Wytyka wady, błędy i porażki, często w sposób „kulturalny” lub w formie żartów.
- Wykorzystuje każdą emocjonalną reakcję ofiary, aby udowodnić jej rzekome niezrównoważenie.
- Izoluje ofiarę od jej otoczenia i próbuje skłócić ją z bliskimi, by pozbawić ją wsparcia.
- Wmawia, że działa w najlepszym interesie ofiary i jest jej jedynym prawdziwym sprzymierzeńcem.
- Dąży do przejęcia całkowitej kontroli nad tym, jak ofiara postrzega rzeczywistość.
- Zmienia zachowanie na troskliwe i wyrozumiałe, gdy ofiara próbuje zakończyć relację.
- Obraża się bez wyraźnego powodu, często w celu manipulacji.
- W skrajnych przypadkach może posunąć się do jawnej przemocy fizycznej.
Sandra Horley, dyrektorka brytyjskiej organizacji wspierającej ofiary przemocy domowej, określa gaslighting mianem psychicznych tortur. Zwraca uwagę, że jest to technika stosowana także na więźniach, mająca na celu kontrolę i pogłębianie dezorientacji. Gaslighting jest narzędziem wykorzystywanym przez niewiernych partnerów, osoby dążące do narzucenia swojej perspektywy, rodziców próbujących ukryć problemy przed dziećmi, a także osoby z zaburzeniami osobowości, takimi jak psychopatia, narcyzm czy borderline.
Co więcej, profesor psychologii Sam Vaknin już w latach 90. XX wieku opisał ten rodzaj zachowania jako rdzeń funkcjonowania osób z zaburzeniami osobowości z wiązki B (tzw. zaburzeniami dramatyczno-niekonsekwentnymi), klasyfikując je jako formę przemocy.
Gaslighting – przykłady i formy przemocy
Gaslighter stosuje świadome lub nieświadome działania, mające na celu zaburzyć ofierze postrzeganie siebie i otaczającej rzeczywistości. Spójrzmy na formy przemocy, które najczęściej stosuje.
Zaprzeczanie
Manipulator zaprzecza, że pewne wydarzenia, rozmowy lub sytuacje miały miejsce, lub sugeruje, że wyglądały inaczej, niż pamięta ofiara.
- „Wymyślasz”
- „Konfabulujesz”
- „Gadasz głupoty”
- „Nigdy tak nie powiedziałem/am”
- „Było całkiem inaczej, niż mówisz”
Umniejszanie
Sprawca wmawia ofierze, że ta wyolbrzymia problemy i jej zachowanie jest nieadekwatne do sytuacji.
- „Dlaczego znowu lamentujesz?”
- „Naoglądałeś/łaś się filmów. To nic nie znaczyło”
- „Jesteś przewrażliwiony/a”
- „Robisz z igły widły”
- „Nie znasz się na żartach. Sztywniak z Ciebie”
Uciekanie od tematu
Każda próba rozmowy o samopoczuciu lub swoich obawach zostaje odwrócona. Sprawca wzbudza poczucie winy w ofierze, wmawiając, że to nie są prawdziwe problemy.
- „Ludzie mają gorsze problemy”
- „Taki problem to nie problem. Weź się w garść”
- „Musisz bardziej panować nad emocjami. To ty jesteś problemem”
Stosowanie projekcji
Gaslighter może stosować projekcję, czyli zarzucać ofierze pewne działanie lub zachowanie, którego sam dokonuje.
- „Ja mam problem? Może lepiej spójrz na siebie”
- „To ty nigdy nie mówisz, o co chodzi. Zawsze muszę się domyślać”
- „Widzę, że nie jesteś ze mną szczera/y”
- „Podejrzewasz, że Cię zdradzam? Pewnie sam/a coś ukrywasz”
Stosowanie sabotażu
Sprawca celowo wpływa na postrzeganie rzeczywistości przez ofiarę, sabotując jej działania, aby straciła wiarę we własną percepcję.
- Celowo zmienia położenie przedmiotów
- Usuwa wiadomości, e-maile
- Wmawia, że ofiara np. zostawiła włączone żelazko (mimo że to nie miało miejsca)
- Ukrywa ważne dokumenty, rachunki
Bezpośrednie ataki
Osoba stosująca gaslighting bezpośrednio atakuje ofiarę, godząc nie tyle w jej zachowanie a tożsamość.
- „Co Ty możesz wiedzieć?”
- „Nawet tak prostej rzeczy nie potrafisz dopilnować?”
- „Jesteś paranoikiem/paranoiczką”
- „Przynosisz mi wstyd”
- „Jesteś żałosny/a”
- „Brzmisz jak idiota/idiotka”
<wyróżnienie-ramka> Ważne jest, aby zwrócić uwagę na powtarzalność tych zachowań. Gaslighting to nie jednorazowe działanie, ale schemat, który stopniowo wpływa na poczucie pewności siebie i zdolność do zaufania własnej percepcji. Jeśli zauważasz, że ktoś celowo modyfikuje Twoje otoczenie (np. przestawia przedmioty), a potem zaprzecza temu, lub konsekwentnie podważa Twoje emocje, jest to silny sygnał, że możesz być ofiarą gaslightingu.
Gaslighting – jak się bronić?
Radzenie sobie z gaslightingiem to ogromne wyzwanie, ale pamiętaj, że nie jesteś winien tej sytuacji. Twoje uczucia są ważne i prawidłowe – zaufaj swojej intuicji, bo jeśli coś wydaje się nie w porządku, prawdopodobnie tak jest.
Główną obroną przed tą formą manipulacji są pewność siebie, asertywność i stanowcze wyznaczanie granic. W poważniejszych przypadkach, gdy dochodzi do przemocy psychicznej, potrzebne są jednak dalsze kroki i profesjonalne wsparcie.
Aby skutecznie osłabić wpływ gaslightera, zastosuj poniższe strategie:
- broń swoich uczuć,
- stój przy swojej wersji zdarzeń,
- dokumentuj wydarzenia,
- dziel się swoimi doświadczeniami z innymi,
- nie daj się wciągnąć w niczyją grę,
- unikaj izolacji od bliskich osób.
Zmierzenie się z gaslightingiem jest niezwykle trudne i często prowadzi do poważnych problemów ze zdrowiem psychicznym – nie musisz przechodzić przez to samodzielnie. Zaufanie i otwarta rozmowa z bliskimi o Twoich uczuciach to pierwszy i najważniejszy krok.
Jeśli jednak czujesz, że sytuacja Cię przerasta, rozważ skorzystanie z profesjonalnej pomocy terapeuty. Psychoterapeuta może zapewnić bezstronną perspektywę, pomóc Ci zrozumieć mechanizmy gaslightingu, nauczyć skutecznych strategii obrony oraz wspierać w procesie odłączania się od manipulatora.
Gaslighting – jakie są skutki przemocy psychicznej?
Gaslighting to forma psychologicznej manipulacji, która pozostawia głębokie i długotrwałe ślady na psychice ofiary. Jej skutki są wyniszczające i obejmują:
- brak pewności siebie i poczucia własnej wartości,
- poczucie „utraty rozumu”,
- izolacja od bliskich,
- smutek i utrata radości,
- nadmierne przepraszanie,
- dezorientacja i niezdecydowanie,
- niepokój,
- brak wiary w siebie,
- depresja i silny stres,
- załamanie nerwowe,
- utrata wcześniejszych przekonań,
- kwestionowanie, że doświadcza się gaslightingu.
Wszystkie te konsekwencje prowadzą do chronicznego poczucia beznadziei i mogą trwale obniżyć jakość życia ofiary, utrudniając jej funkcjonowanie w codzienności.
Gaslighting pytania
Na czym polega gaslighting?
Gaslighting to wyrafinowana forma manipulacji psychologicznej i emocjonalnej, której celem jest podważenie poczucia rzeczywistości ofiary. Sprawca systematycznie zniekształca fakty, kłamie i neguje doświadczenia drugiej osoby, co prowadzi do jej dezorientacji i zwątpienia we własne osądy. W efekcie ofiara zaczyna wierzyć, że traci rozum, stając się całkowicie zależna od manipulatora i jego wersji prawdy.
Dlaczego narcyz stosuje gaslighting?
Narcyz stosuje gaslighting, aby zachować absolutną kontrolę i władzę nad drugą osobą. Poprzez podważanie rzeczywistości i samooceny ofiary, zyskuje możliwość manipulowania nią i unikania odpowiedzialności za własne działania. Dzięki temu narcyz podtrzymuje swój idealny wizerunek i poczucie wyższości, jednocześnie karmiąc swoje ego kosztem drugiej osoby.
Jak skutecznie bronić się przed gaslightingiem?
Aby skutecznie bronić się przed gaslightingiem, zaufaj swojej intuicji i waliduj własne uczucia oraz wspomnienia, nie pozwalając manipulatorowi ich podważać. Wyznaczaj jasne granice i konsekwentnie je egzekwuj, unikając wchodzenia w dyskusje mające na celu zdezorientowanie. Kluczowe jest również szukanie wsparcia u bliskich i profesjonalistów, aby uzyskać obiektywną perspektywę i siłę do przeciwstawienia się manipulacji.
Bibliografia
- Abramson K., Turning Up the Lights on Gaslighting, „Philosophical Perspectives” 2014.
- Stark C.A., Gaslighting, Misogyny, and Psychological Oppression, „The Monist,” 2019.
- Sweet P.L., The Sociology of Gaslighting, „American Sociological Review” 2019.
- Romańczuk-Grącka M., Pojęcie i funkcje przymusu psychicznego w prawie karnym, Warszawa 2020.
- Amy Marlow-MaCoy, The Gaslighting Recovery Workbook: Healing from Emotional Abuse, ROCKRIDGE PR, 2020.
