Toksyczny związek: jak się objawia? W jaki sposób zakończyć toksyczną relację?

Relacje międzyludzkie mają niezwykle duży wpływ na nasz dobrostan i samopoczucie. Zdrowy związek powinien opierać się na zaufaniu, szacunku, otwartej komunikacji, miłości i zdolności do wybaczania. Czasami jednak zdarza się, że relacja, w której tkwimy, nie tylko pozbawia nas radości z życia, ale również powoduje cierpienie i podkopuje nasze poczucie własnej wartości.

Sprawdź, jak rozpoznać toksyczny związek, poznaj możliwe przyczyny takiej relacji oraz dowiedz się, jak z niej wyjść, aby odzyskać równowagę i spokój.

Czym jest toksyczny związek?

Konflikty, różnice zdań, czy zazdrość czasami pojawiają się w związku i to jest całkowicie naturalne. Toksyczna relacja jest jednak czymś znacznie bardziej destrukcyjnym – to sytuacja, w której przynajmniej jeden z partnerów czuje się uprawniony do dominacji i angażuje się w toksyczne akty, prowadzące do cierpienia drugiej osoby. Takie działania mogą mieć poważny wpływ na zdrowie emocjonalne i fizyczne obu stron, tworząc atmosferę strachu, lęku i niepewności.

Jak rozpoznać toksyczny związek?

Często już na wczesnym etapie relacji można dostrzec sygnały bycia w toksycznym związku. Pierwszym krokiem rozpoznania problemu, jest zauważenie, że jeden z partnerów ma poczucie wyższości nad drugim.

Przejawia się to częstym karaniem, osądzaniem, przemocą, czy narzucaniem swojego zdania. Dręczenie przybiera różne formy – może to być poniżanie, obwinianie lub stosowanie kar, które prowadzą do naruszenia poczucia godności partnera, zmuszając go do przyjęcia roli ofiary.

Przemoc może również przyjąć postać fizyczną, np. popychanie, szturchanie, czy bicie, lub ekonomiczną, czyli kontrolowanie i ograniczanie dostępu do finansów. Takie czynności mogą ujawniać się na różnych etapach trwania związku.

Często początkowe objawy toksycznej relacji są subtelne i trudno je zauważyć, a agresja i dominacja stopniowo narastają.

Kiedy związek staje się toksyczny? Fazy toksycznego związku

Analiza funkcjonowania związków, w których występuje agresja, pozwoliła wyróżnić tzw. cykl przemocy opisany przez Lenore Walker jako trzy powtarzające się fazy toksycznego związku:

• faza narastania napięcia,

• faza dotkliwej przemocy,

• faza „miesiąca miodowego”.

W fazie pierwszej agresor stopniowo prowokuje kłótnie, staje się coraz bardziej niebezpieczny i przestaje panować nad swoim gniewem. Ofiara, z czasem uczona rozpoznawania sygnałów nadchodzącej eskalacji, może nawet wywoływać kłótnie, aby przyspieszyć nieuniknione i „mieć już to za sobą”.

Druga faza to moment wybuchu agresji fizycznej lub emocjonalnej, w której toksyczne zachowania ujawniają się w pełni i osiągają kulminację.

Ostatnia faza, zwana „miesiącem miodowym”,  to czas chwilowej poprawy – agresor zmienia swoje podejście, przeprasza, okazuje czułość i obiecuje poprawę, kreując złudzenie normalności. Ta faza wzmacnia emocjonalne uzależnienie ofiary od sprawcy, co znacząco utrudnia jej odejście z toksycznego związku.

Istotne jest, aby w porę rozpoznać i przerwać błędne koło krzywdzenia zgłaszając się po pomoc do odpowiedniego specjalisty.

Jak zachowuje się toksyczny partner? Rodzaje toksycznych związków

Oto kilka oznak tego, czym jest toksyczny związek i jak może się objawiać.

• Manipulacja – polega na wzbudzaniu poczucia winy, kłamstwach, wymuszaniu przysług i przekonywaniu partnera do robienia rzeczy na korzyść manipulatora. Służy to uzyskaniu przewagi i kontroli nad partnerem.
• Gaslighting – czyli toksyczna komunikacja, polegająca na podważaniu własnej percepcji partnera, np.  poprzez zaprzeczanie swoim słowom lub czynom, albo wmawianie partnerowi problemów psychicznych. Z czasem ofiara traci pewność co do własnej pamięci i osądów.
• Zazdrość i kontrola – pojawia się w bezpodstawnej zazdrości o każdą napotkaną osobę i doszukiwaniu się niewierności, co prowadzi do zaborczości i prób kontrolowania partnera, np. poprzez sprawdzanie jego wiadomości lub maili.
• Negatywność – dominacja negatywnych emocji, takich jak złość, frustracja, czy brak zaufania. Partnerzy skupiają się głównie na wyrażaniu tych emocji, co prowadzi do emocjonalnego wyczerpania.
• Krytykowanie – brak empatii, ciągłe krytykowanie i umniejszanie drugiej osobie, skupianie się na wadach i błędach. Tego rodzaju akty obniżają poczucie własnej wartości partnera.
• Narcyzm – osoba narcystyczna ma poczucie własnej wyższości i ważności, wykazuje postawę roszczeniową i instrumentalny stosunek do ludzi. Narcyz wykorzystuje innych w celu utrzymania swojego nierealistycznego obrazu i pozostania w centrum uwagi.
• Przemoc ekonomiczna – jest to przejmowanie kontroli nad finansami np. dysponowanie domowym budżetem bez konsultacji z partnerem, wydzielanie pieniędzy partnerowi, żądanie przedstawiania paragonów i wyjaśnień dotyczących zakupów.
• Przemoc fizyczna – toksyczny partner może stosować siłę fizyczną, taką jak bicie, popychanie, kopanie, policzkowanie, wykręcanie rąk itp.

Doświadczanie jakiegokolwiek wymienionego toksycznego zachowania jest argumentem przemawiającym o konieczności konsultacji z odpowiednim specjalistą. Taka decyzja jest bardzo trudna, jednak szczególnie ważna w kontekście własnego zdrowia psychicznego.

Przyczyny toksycznego zachowania

Izolowanie partnera od przyjaciół i rodziny, kontrolowanie jego decyzji i działań, chłód, obojętność i brak empatii to typowe oznaki toksycznego postępowania. Takie postawy mogą być wynikiem różnych czynników psychologicznych oraz głęboko zakorzenionych problemów emocjonalnych, takich jak nieprzepracowane traumy z dzieciństwa, trudne doświadczenia życiowe oraz destruktywne wzorce działania. Poniżej wyjaśniamy wybrane przyczyny.

• Doświadczenia z dzieciństwa – osoby dorastające w dysfunkcyjnych domach, w których były narażone na nękanie fizyczne lub psychiczne, mogą nieświadomie powielać te wzorce, co sprawia, że mają trudność w budowaniu zdrowych relacji.
• Niepewność i niska samoocena – niskie poczucie własnej wartości może prowadzić do nadmiernej kontroli nad innymi i skłonności do poniżania, które rekompensują kompleksy osoby kontrolującej.
• Zaburzenia psychiczne – w niektórych przypadkach toksyczność może wynikać z problemów zdrowia psychicznego jak zaburzenia osobowości, lęki, czy depresja.
• Brak empatii – toksyczni partnerzy nierzadko okazują się narcystyczni, co wiąże się z brakiem empatii i zdolności do rozumienia uczuć innych.
• Reakcje obronne – osoby głęboko niepewne siebie mogą reagować agresją w odpowiedzi na sytuacje zagrażające ich obrazowi samego siebie, co pozwala im osiągnąć swoje cele i kontrolę nad otoczeniem.

Najnowsze badania psychologiczne wskazują, że toksyczność może być też wynikiem niskiego poczucia własnej wartości, niepewności, jak również zaburzeń afektywnych, takich jak zaburzenia lękowe, czy osobowościowe.

Warto starać się zrozumieć źródła toksyczności, ale nie oznacza to, że powinniśmy ją tolerować. Ważne jest stawianie granic i unikanie osób o toksycznych tendencjach. Niezależnie od przyczyn, relacja z toksyczną osobą może mieć poważne konsekwencje dla osób z otoczenia, takie jak wyczerpanie emocjonalne, problemy i zaburzenia np. depresja, czy lęki. Rozpoznanie krzywdzących schematów i szukanie wsparcia to klucz do utrzymania zdrowia mentalnego.

Dlaczego tak trudno zakończyć toksyczny związek?

Zakończenie toksycznego związku może być trudnym i złożonym procesem. W trakcie trwania takiego związku dotyka nas wiele negatywnych działań ze strony partnera, co wpływa na naszą psychikę i utrudnia wyjście z relacji.

Najczęstsze powody, które komplikują decyzję o zakończeniu relacji to:

• lęk,
• zależność,
• izolacja,
• brak wsparcia,
• brak nadziei,
• niskie poczucie własnej wartości.

Toksyczny partner często stara się izolować swoją ofiarę od rodziny i przyjaciół, pozbawiając ją naturalnego wsparcia. Manipulując, maltretując, a nawet kontrolując finanse, może całkowicie uzależnić osobę od siebie, sprawiając, że czuje się ona uwięziona w sytuacji bez wyjścia.

W takiej relacji ofiara nierzadko doznaje drastycznego obniżenia poczucia własnej wartości, czuje się bezradna i niewiele warta, co dodatkowo osłabia jej wiarę, że zasługuje na coś lepszego. Osoba pokrzywdzona często wpada w pułapkę lęku i nie wierzy, że poradzi sobie sama oraz obawia się reakcji swojego partnera na odejście. Strach przed nieznanym jest silniejszy niż ból i cierpienie doznawane ze strony partnera.

Jednym z psychologicznych mechanizmów utrzymujących toksyczne związki jest tzw. pułapka utopionych kosztów. Im więcej czasu, energii, a nawet pieniędzy poświęcamy na budowanie relacji, tym trudniej jest nam ją zakończyć, ponieważ czujemy, że wszystkie inwestycje „poszłyby na marne”. 

Osoba doświadczająca przemocy, mając świadomość, jak wiele zainwestowała w ten związek, często nie potrafi z niego odejść, zwłaszcza jeśli boi się odwetu oprawcy i nie widzi alternatyw. Poczucie, że „może nie jest idealnie, ale wiem już, czego się spodziewać”, paradoksalnie staje się pewnym rodzajem poczucia bezpieczeństwa.

Wyuczona bezradność to kolejny mechanizm, który wzmacnia poczucie uwięzienia w związku. Każda wcześniejsza próba naprawienia relacji i wpłynięcia na partnera kończyła się porażką. Po serii takich zdarzeń ofiara zaczyna wierzyć, że nie jest w stanie wpłynąć na swoją sytuację. Przekonana o swojej bezradności, traci motywację i nie dostrzega szans na lepszą przyszłość.

Jak zakończyć toksyczny związek?

Kiedy zauważamy, że toksyczny związek niszczy nasze zdrowie emocjonalne i fizyczne, kluczowe jest  podjęcie decyzji o jego zakończeniu. Przekonanie, że relacji nie da się uratować, może wynikać z faktu, że osoba toksyczna nie przejawia chęci do zmiany, świadomie i celowo krzywdzi, wielokrotnie przekraczając granice zaufania. Uczucie miłości stopniowo przeradza się w niechęć, a czasem nawet w nienawiść.

Aby zakończyć toksyczną relację, warto najpierw znaleźć wsparcie emocjonalne. Rozmowa z bliskimi może dodać siły i odwagi, aby podjąć pierwszy krok. Bliscy mogą zaoferować nie tylko wsparcie mentalne, ale także pomoc finansową lub miejsce, w którym można zamieszkać po odejściu. Warto również skorzystać z pomocy psychoterapeuty, który pomoże ocenić sytuację, wesprze w procesie decyzyjnym oraz udzieli wsparcia emocjonalnego.

Kluczowym krokiem w procesie rozstania jest konsekwencja i całkowite odcięcie kontaktu. Wszelkie próby dalszych rozmów, wahanie się i powroty mogą jedynie utrudniać sytuację, dając parterowi okazje do manipulacji.

Po odejściu może pojawić się poczucie winy – jest to częste w takich sytuacjach, gdyż toksyczni partnerzy często stosują emocjonalny szantaż. Ważne jest, aby wtedy skoncentrować się na sobie i odbudowaniu poczucia własnej wartości. Niezwykle pomocny może okazać się kontakt z terapeutą lub psychologiem, który pomoże nam odbudować wiarę w siebie, wzmocni nas w naszej decyzji i pomoże zadbać o nasze potrzeby.

Jak zachowuje się toksyczny partner po rozstaniu?

Toksyczny parter często nie akceptuje rozstania i próbuje odzyskać kontrolę nad byłym partnerem. Próbuje wzbudzić w nim poczucie winy, oskarżając go o zrujnowanie ich związku. Często idealizuje on przeszłość, okazuje skruchę i obiecuje poprawę. Poszukuje on kontaktu za wszelką cenę, czasami nawet śledząc byłego partnera. Gdy te działania nie przynoszą skutku, osoba taka może starać się zepsuć reputację ex partnera, szerząc plotki i nieprawdziwe informacje. Niejednokrotnie dochodzi też do gróźb i agresji.

W takiej sytuacji kluczowe jest stanowcze trzymanie się swojej decyzji o rozstaniu oraz rozważenie działań prawnych jak zakaz zbliżania się.

Toksyczny związek: terapia indywidualna czy terapia dla par?

Często pojawia się pytanie, czy toksyczne związki są skazane na porażkę, czy też istnieje szansa na ich naprawę, odbudowę partnerstwa i poczucia bezpieczeństwa? Choć to trudne, wyjście z toksycznej relacji jest możliwe, o ile obie strony chcą się zmienić, wyrażają chęć pracy nad sobą i wspólnym związkiem. Wszyscy miewamy destrukcyjne nawyki lub czyny, które negatywnie wpływają na relację. Jeśli jednak mamy świadomość tych trudności i jesteśmy gotowi do pracy nad sobą, odbudowanie zdrowej więzi jest osiągalne.

Psychoterapia dla par czy terapia indywidualna?

Naprawa takiej relacji wymaga najczęściej równoległego udziału w psychoterapii indywidualnej oraz psychoterapii par.

Psychoterapia indywidualna pozwala obu stronom:

•  zmierzyć się z trudnymi doświadczeniami z przeszłości;
• poprawić ocenę samego siebie i zidentyfikować niezdrowe wzorce postępowania;
• uzyskać większą zdolność do empatii, zrozumienia potrzeb i pragnień swoich oraz partnera.

Terapia par, prowadzona przez obiektywnego i bezstronnego specjalistę psychologa, skupia się na zrozumieniu schematów, które wywołują konflikty w związku oraz na ich przełamywaniu. Psychoterapeuta, dzięki posiadanej wiedzy i narzędziom, pomaga w identyfikacji czynów, które mogą być źródłem krzywd oraz wspiera w odkrywaniu rzeczywistych przyczyn problemów. Takie spotkania pozwalają parze nauczyć się nowych, zdrowszych sposobów komunikacji i rozwiązywania konfliktów. Jednak jeśli okaże się, że problemy są zbyt głęboko zakorzenione lub związek jest zbyt wyniszczający emocjonalnie, terapia może pomóc obu stronom podjąć świadomą decyzję o rozstaniu. Wówczas psycholog wspiera ten proces i pozwala poczuć spokój oraz zrozumienie obu partnerom.

Partner nie chce iść na terapię – czy da się uratować toksyczny związek?

W momencie, gdy partner nie wykazuje gotowości do pracy nad sobą, nie chce wziąć odpowiedzialności za własne czyny, a agresywne i manipulacyjne działania nadal występują, osoba pokrzywdzona może skorzystać z terapii indywidualnej. Taka terapia może pomóc jej w rozpoznaniu własnych mechanizmów wchodzenia w trudne relacje i w nauce strategii unikania podobnych w przyszłości.

<wyróżnienie-ramka> Warto pamiętać, że chęć naprawy związku musi być obecna po obu stronach. Zaangażowanie wyłącznie jednego partnera zwykle kończy się niepowodzeniem, gdyż zdrowa relacja wymaga obopólnego wysiłku i otwartości na zmiany.

Terapeuta dzięki wsparciu i zrozumieniu pozwoli ofierze nabrać sił, aby wyjść z toksycznego związku. Pomoże opracować konkretny plan działania i podjąć decyzję, a następnie uporać się z konsekwencjami. Dzięki pracy nad sobą można odbudować samoocenę i nauczyć wyznaczać zdrowe granice, co pomaga lepiej chronić swoje potrzeby i dobrostan w przyszłych związkach.

Toksyczny związek: podsumowanie

Toksyczny związek negatywnie wpływa na nasze życie psychiczne i fizyczne. Doświadczanie agresji, kłamstw i manipulacji prowadzi do bezsilności i wyczerpania. Nad niezdrową relacją można pracować, lecz jest to wymagający i trudny proces. Decyzja o odejściu nie jest łatwa, ale może okazać się konieczna, aby odzyskać spokój i szczęście w życiu. Rozmowa z odpowiednim specjalistą jest ogromnym wsparciem w podjęciu dobrej dla siebie decyzji, a to daje nadzieję na osiągnięcie równowagi i radości w życiu.

Bibliografia

1. Cygan, A. (2013). Przemoc psychiczna wobec partnerki w związkach intymnych. Państwo i Społeczeństwo, (3), 31-51.
2. Elisabeth, M. P., & Uthama, E. D. (2022). Restoration of Trust in Toxic Relationships. Budapest International Research and Critics Institute (BIRCI-Journal): Humanities and Social Sciences, 5(2), 9402-9410.
3. Grygorczuk, A., Dzierżanowski, K., & Kiluk, T. (2009). Mechanizmy psychologiczne występujące w relacji ofiara–sprawca przemocy. Psychiatria, 6(2), 61-65.
4. https://psychologybase.com/toxic-people-understanding-the-causes-and-effects-of-negative-behavior/ Data dostępu: 04.11.2024 r.
5. Kędzierska, G. (2017). Kobieca przemoc ekonomiczna w Polsce. Czasopismo Naukowe Instytutu Studiów Kobiecych, (1 (2)), 125-146.
6. Pilch, I. (2014). Makiawelizm, narcyzm, psychopatia: ciemna triada jako próba opisania osobowości eksploatatora.
7. Rifayanti, R., Sofia, L., Purba, T. D. U., Amanda, S. P., & Merary, S. (2022). Phenomenological studies: Adolescent toxic relationships. European Journal of Humanities and Social Sciences, 2(6), 23-29.