Choć temat ADHD przez lata kojarzony był głównie z dziećmi, coraz częściej słyszymy o tym, że jego objawy mogą utrzymywać się przez wiek dojrzewania aż do dorosłości. Co więcej, ze względu na stale rosnący poziom wiedzy naukowej i świadomości społecznej, w ostatnim czasie dorośli, którzy dotychczas nie otrzymali rozpoznania ADHD, poszukują diagnozy i pomocy w tym zakresie.
Jak wyglądają symptomy i diagnoza w kierunku ADHD u dorosłych? Jakie są metody pomocy pacjentom z ADHD? Na te pytania staramy się odpowiedzieć w poniższym artykule.
Czym jest ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi?
ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ang. attention deficit hyperactivity disorder), jest rodzajem zaburzenia neurorozwojowego, którego początki najczęściej widoczne są już we wczesnym dzieciństwie. Najbardziej charakterystyczne objawy obejmują problemy z utrzymaniem koncentracji uwagi i kontrolą impulsywności oraz nadmierną ruchliwość.
Ze względu na te trudności dla osób z ADHD sytuacje społeczne i zawodowe mogą stanowić większe wyzwanie, niż dla innych — zwłaszcza że objawom często towarzyszy zmienność nastrojów, trudności w radzeniu sobie ze stresem oraz frustracja związana z niespełnianiem własnych i cudzych oczekiwań.
Choć ADHD najczęściej rozpoznaje się w dzieciństwie, a symptomy zazwyczaj łagodnieją z wiekiem, w ostatnich latach coraz częściej zauważa się, że u części dorosłych utrzymują się one na poziomie, który znacząco utrudnia funkcjonowanie społeczne i zawodowe.
Epidemiologia — jaki procent społeczeństwa dotyka ADHD?
Pod względem ludności na świecie szacuje się, że z symptomami ADHD mierzy się obecnie 5-7% dzieci i młodzieży oraz około 2,5% osób dorosłych.
Z perspektywy statystycznej zaburzenie to dotyka dwa razy częściej chłopców niż dziewczęta, natomiast wśród dorosłych z ADHD różnica ta z niewyjaśnionych powodów maleje.
Przyczyn można szukać, podobnie jak przy innych zaburzeniach neurorozwojowych, w uwarunkowaniach kulturowych — niektórzy eksperci wskazują na większą tendencję dziewczynek do przystosowywania się do norm społecznych i maskowania przejawów zaburzenia. Kwestia ta nie jest jednak jeszcze do końca zbadana.
Objawy ADHD u dorosłych
ADHD u osób dorosłych objawia się występowaniem trudności w trzech obszarach: problemy z koncentracją uwagi, problemy z kontrolą impulsywności, nadmierna aktywność. Każda grupa objawów charakteryzuje się innymi zachowaniami, które znacząco wpływają na jakość życia.
Problemy z koncentracją uwagi
Osoby z ADHD mają trudności w wykonywaniu zadań i doprowadzaniu ich do końca, zwłaszcza gdy temat zadania nie jest bezpośrednio powiązany z ich zainteresowaniami, bądź jego wykonanie nie niesie ze sobą dostrzegalnych korzyści.
Łatwo ulegają rozproszeniu i trudno im skupić się na szczegółach. Planowanie i zarządzanie czasem nie jest dla nich łatwe, dlatego często odkładają zadania na później, spóźniają się, zapominają o umówionych spotkaniach, gubią przedmioty.
Problemy z kontrolą impulsywności
Te objawy obejmują podejmowanie pochopnych decyzji, nadmierną gadatliwość, przerywanie w rozmowie, trudności w kontrolowaniu emocji i wybuchy gniewu. Impulsywność może się przejawiać także w sferze ruchowej (niepokój ruchowy) oraz w częstym poszukiwaniu silnych wrażeń (np. szybka jazda samochodem, używanie substancji psychoaktywnych).
Nadmierna aktywność
U osób dorosłych z ADHD często występuje nadruchliwość, np. wzmożone ruchy kończyn, bawienie się przedmiotami, rozładowywanie niepokoju ruchowego poprzez bezcelowe chodzenie, machanie rękami itp.
Przyjmuje się, że warunkiem do postawienia diagnozy ADHD w wieku dorosłym jest występowanie przynajmniej części symptomów przez 12. rokiem życia. Co więcej, objawy muszą się utrzymywać przez co najmniej 6 miesięcy.
Głównym objawom często towarzyszy zmienność nastrojów, wysoki niepokój i trudności w tolerowaniu frustracji. Osoby z ADHD są wrażliwe na opinie innych, cierpią z powodu niskiej samooceny i poczucia braku własnej skuteczności, mogą doświadczać stanów depresyjnych.
Podtypy ADHD
W aktualnych klasyfikacjach problemów zdrowotnych rozróżnia się trzy podtypy ADHD:
- ADHD z przewagą zaburzeń uwagi — charakteryzuje się głównie trudnościami w koncentracji, łatwym rozpraszaniem się, zapominaniem szczegółów, problemami z organizacją. W grupie z tym rozpoznaniem przeważają dziewczęta i kobiety;
- ADHD z przewagą nadruchliwości i impulsywności — w tym przypadku przeważają objawy nadmiernej aktywności, zarówno emocjonalnej, jak i ruchowej. Jest to najrzadsza postać ADHD, występuje głównie u dzieci do 8. roku życia.
- ADHD typ mieszany — to najczęściej występująca postać ADHD, głównie kojarzona z chłopcami. Obejmuje pełnię objawów, czyli zaburzenia koncentracji uwagi, nadmierną impulsywność i nadruchliwość.
Przyczyny ADHD u osób dorosłych
Przyczyny występowania ADHD u dorosłych nie są jeszcze dokładnie poznane. Tak jak w przypadku innych zaburzeń neurorozwojowych, przyjmuje się, że czynniki wpływające na rozwój objawów są różnorodne. Źródeł tego zaburzenia najczęściej poszukuje się w genetyce i środowisku.
Przyczyny biologiczne
Przyczyny biologiczne powiązane z ADHD to m.in. wcześniactwo i niska waga urodzeniowa. Na rozwój objawów mogą znacząco wpłynąć zachowania i odczucia matki w czasie ciąży, takie jak palenie papierosów, zażywanie narkotyków i doświadczenie nadmiernego stresu.
Obserwuje się różnice w budowie i funkcjonowaniu mózgu u osób z ADHD, szczególnie w obszarach związanych z kontrolą impulsów, planowaniem, koncentracją i regulacją emocji (np. kora przedczołowa). Badania wykazują również występowanie zaburzeń równowagi w ośrodkowym układzie nerwowym (niedobór neuroprzekaźników, w szczególności dopaminy i noradrenaliny).
Przyczyny genetyczne i neurobiologiczne
Czynniki genetyczne odgrywają istotną rolę w rozwoju ADHD, co potwierdzają badania rodzinne i badania bliźniąt, wskazując na bardzo wysoki stopień dziedziczności (prawie 80%).
Obecnie przyjmuje się, że ADHD jest zaburzeniem poligenicznym, co oznacza, że na obraz objawów wpływa ekspresja co najmniej kilku genów. Najczęściej wspomina się o genach związanych z regulacją neuroprzekaźników, głównie dopaminy i serotoniny.
Przyczyny środowiskowe
Przyczyny środowiskowe powiązane z wystąpieniem symptomów ADHD to między innymi:
- zanieczyszczenia środowiska, narażenie na toksyny (pestycydy, ołów);
- wczesne urazy głowy (narażenie na mechaniczne uszkodzenia układu nerwowego);
- niski status socjoekonomiczny rodziny;
- wczesne doświadczenia życiowe (ciężki stres, trauma, doświadczenie zaniedbania, braku stabilności emocjonalnej w dzieciństwie).
Rozpoznanie i diagnoza ADHD
Rozpoznanie ADHD u dorosłych wymaga kompleksowej oceny, która obejmuje szczegółowy wywiad kliniczny, analizę historii rozwoju oraz głębokości objawów i ich wpływu na codzienne funkcjonowanie. W diagnozie stosuje się także profesjonalne testy psychologiczne.
Poszukując pomocy, warto zgłosić się do poradni psychologicznej wyspecjalizowanej w tym zakresie lub do lekarza psychiatry.
Często sam proces diagnozy ADHD może umożliwić właściwe zrozumienie i akceptację dotychczasowych trudności życiowych, co ostatecznie może przynieść poczucie ulgi.
Kryteria diagnostyczne ADHD
W większości przypadków ADHD diagnozuje się na podstawie następujących kryteriów:
Występowanie objawów deficytu uwagi, na przykład:
- trudność w skoncentrowaniu uwagi na szczegółach, popełnianie drobnych błędów w zadaniach szkolnych/pracowniczych;
- łatwe uleganie rozproszeniu przez zewnętrzne bodźce;
- unikanie lub opóźnianie wykonywania zadań, które wymagają wytrwałości umysłowej;
- częste gubienie przedmiotów, zapominanie.
Występowanie objawów nadpobudliwości i impulsywności, na przykład:
- nadmierna ruchliwość i gadatliwość;
- przerywanie w dialogu lub wtrącanie się do rozmów innych osób;
- trudność ze wstrzymaniem się od odpowiedzi do czasu usłyszenia końca pytania;
- trudności w oczekiwaniu na swoją kolej (w grze, w kolejce itp.);
- wybuchy złości, frustracji;
- podejmowanie impulsywnych decyzji;
- poszukiwanie silnie stymulujących bodźców.
Aby zdiagnozować ADHD, objawy muszą mieć taki stopień nasilenia, który znacząco utrudnia funkcjonowanie osoby w różnych aspektach życia codziennego.
Dodatkowo diagnoza i terapia powinny być dokładnie rozważane przez wykwalifikowanego specjalistę, takiego jak psycholog czy psychiatra, po dokładnym przeprowadzeniu wywiadu klinicznego oraz odpowiednich testów psychologicznych.
Należy pamiętać, że ADHD u dorosłych często pozostaje niediagnozowane lub jest rozpoznawane późno z powodu zmieniających się z wiekiem objawów i mniej widocznych przejawów zaburzenia w dorosłym życiu.
Dlatego niejednokrotnie rozpoznanie ADHD wymaga sięgnięcia pamięcią do funkcjonowania w okresie dzieciństwa, ponieważ to właśnie wtedy symptomy są najbardziej charakterystyczne, dotkliwe i dostrzegalne dla środowiska.
Diagnoza ADHD u dorosłych wymaga dokładnego różnicowania z innymi zaburzeniami, ponieważ obraz kliniczny może być mylony z pewnymi objawami niepełnosprawności intelektualnej, zaburzeń lękowych i nastroju, zaburzeń ze spektrum autyzmu, a także zaburzeniami: zachowania, opozycyjno-buntowniczymi, uczenia się i psychotycznymi. Z tego względu trzeba mieć na uwadze, że rzetelną diagnozę może postawić tylko specjalista.
Metody leczenia ADHD u dorosłych
Metody leczenia ADHD u dorosłych pacjentów koncentrują się na różnych strategiach, które są dostosowane do konkretnych potrzeb.
Przede wszystkim bardzo dobre skutki w poprawie funkcjonowania i jakości życia osób dorosłych z tym syndromem przynosi psychoterapia.
Najczęściej proponuje się terapię poznawczo-behawioralną, jednak przyjmuje się, że każdy rodzaj psychoterapii może być pomocny w radzeniu sobie z objawami ADHD w dorosłości — wybór podejścia może być zależny od charakteru trudności i indywidualnych potrzeb danego pacjenta.
Istotną rolę w radzeniu sobie z trudnościami wynikającymi z ADHD odgrywa także psychoedukacja kierowana do pacjentów i ich bliskich. Ma ona na celu lepsze zrozumienie objawów nadpobudliwości psychoruchowej i naukę efektywniejszego dbania o stan zdrowia.
Dodatkowo pomocna w złagodzeniu objawów ADHD u dorosłych może być farmakoterapia. Powinna ona być włączana zwłaszcza w przypadku niewystarczającej skuteczności oddziaływań terapeutycznych bądź współwystępowania innych głębokich, uporczywych zaburzeń funkcjonowania.
Dobór środków medycznych zależy przede wszystkim od nasilenia objawów i ich wpływu na codzienne funkcjonowanie osób dorosłych cierpiących z powodu objawów ADHD. Poza tym pod uwagę bierze się efektywność innych metod wsparcia, występowanie lub brak innych zaburzeń (np. tiki, padaczka) oraz możliwe skutki uboczne leczenia farmakologicznego, a także weryfikuje się, czy możliwe będzie regularne zażywanie leku.
Najdłużej stosowanymi lekami o dobrze poznanych skutkach działania w leczeniu ADHD u dzieci i dorosłych są substancje o działaniu psychostymulującym, wśród nich metylofenidat, którego działanie polega na zwiększeniu uwalniania dopaminy i hamowaniu wychwytu zwrotnego serotoniny.
Pomaga w złagodzenia objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej u około 80% pacjentów. Ostateczną dawkę zawsze ustala lekarz po dokładnym wywiadzie i z uwagą na przeciwwskazania oraz ryzyko używania leku niezgodnie z zaleceniami.
W leczeniu ADHD stosuje się także leki niestymulujące, takie jak atomoksetyna, klonidyna i guanfacyna. Czasami pomocne mogą być neuroleptyki o działaniu uspokajającym i redukującym zachowania impulsywne.
Czy ADHD można wyleczyć?
Jak każde zaburzenie neurorozwojowe, ADHD to zaburzenie przewlekłe, którego nie da się wyleczyć w tradycyjnym znaczeniu tego słowa. Można jednak skutecznie zarządzać jego objawami. Terapia dorosłych osób z ADHD często pomaga w poprawie funkcjonowania w codziennym życiu, dobre wyniki przynosi także stosowanie leków.
Istotne są oddziaływania środowiskowe, takie jak psychoedukacja dla pacjentów i ich rodzin oraz zwiększanie świadomości o zasobach i potrzebach osób z ADHD np. w miejscu pracy. Coraz większą popularnością cieszy się koncepcja neuroróżnorodności, która zakłada uznanie i akceptację dla różnic w funkcjonowaniu umysłów różnych ludzi. W tym kontekście część środowiska naukowego i pacjentów protestuje przeciwko nazywaniu ADHD zaburzeniem, bądź deficytem, koncentrując się raczej na unikalności cech i różnorodności perspektyw doświadczenia.
Warto pamiętać, że nie każda osoba będzie potrzebowała oddziaływań psychologicznych czy psychiatrycznych. Wiele zależy od nasilenia trudności i stopnia, w jakim wpływają one na funkcjonowanie. Jako że ADHD wiąże się ze zmniejszonym stężeniem dopaminy, zorganizowanie codziennego życia w taki sposób, by aktywnie poszukiwać stymulujących wrażeń i doświadczeń, może skutkować lepszym, bardziej wyrównanym samopoczuciem. Z tego względu wskazuje się na powszechność występowania przejawów ADHD u osób, które pracują w zawodach wymagających eksponowania się na dużą ilość bodźców i wyzwań (np. artyści, dziennikarze, lekarze, policjanci).
ADHD w wieku dorosłym — konsekwencje
ADHD w wieku dorosłym może mieć znaczące konsekwencje, wpływając na różne aspekty życia osobistego i zawodowego. Dorośli z ADHD często mają trudności z organizacją, zarządzaniem czasem i utrzymaniem koncentracji, co może prowadzić do problemów w pracy, takich jak niewypełnianie terminów czy zmniejszona wydajność.
Impulsywność związana z ADHD może powodować pochopne decyzje finansowe, trudności w kontrolowaniu emocji oraz konflikty interpersonalne. Ponadto, problemy z koncentracją i pamięcią roboczą mogą utrudniać naukę nowych umiejętności i adaptację do zmieniających się warunków w miejscu pracy. Dorośli z ADHD często doświadczają uczucia frustracji i niskiego poczucia własnej wartości z powodu ciągłych wyzwań i niepowodzeń w realizacji codziennych zadań. Częściej, niż osoby bez ADHD, zmieniają bądź tracą pracę, rozwodzą się, ulegają wypadkom samochodowym i uzależniają się od substancji.
Dorośli z ADHD mogą odczuwać chroniczny stres i zmęczenie związane z koniecznością ciągłego radzenia sobie z objawami, co może prowadzić do problemów zdrowotnych, takich jak zaburzenia snu czy choroby sercowo-naczyniowe.
Kluczowa jest świadomość, że odpowiednia diagnoza i leczenie ADHD może znacząco poprawić jakość zdrowia i życia.
ADHD u osób dorosłych — podsumowanie
ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, jest zaburzeniem neurorozwojowym, które ma swój początek w dzieciństwie i może być diagnozowane w wieku dorosłym. Objawia się przede wszystkim trudnościami w koncentracji, organizacji, zarządzaniu czasem oraz impulsywnością. Objawy te mogą mieć poważne konsekwencje w różnych dziedzinach życia, zarówno zawodowego, jak i osobistego.
Diagnozowanie i leczenie ADHD wymaga pomocy specjalisty — psychiatry bądź psychologa wyspecjalizowanego w tej dziedzinie. Istnieje wiele skutecznych metod terapii ADHD u dorosłych, które mogą znacząco poprawić jakość życia — przede wszystkim psychoterapia i farmakoterapia.
Ponadto zwiększanie świadomości poprzez programy edukacyjne dla pacjentów i ich rodzin mogą przyczyniać się do lepszego zrozumienia tego zaburzenia i skuteczniejszego radzenia sobie z nim. ADHD nie da się wyleczyć, jednak stosowanie odpowiednich metod może znacząco poprawić jakość życia społecznego i zawodowego.
Bibliografia
- Cholewa K., Sobów T. Czy istnieje ADHD o późnym początku? Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 2021, 21 (1).
- Nowogrodzka A., Mojs E. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi ADHD – perspektywa kliniczno-kryminologiczna. The Prison Systems Review, nr 118, Warszawa 2023.
- Cichoń L., Jelonek I., Janas-Kozik M. ADHD – wskazówki praktyczne: farmakoterapia i prowadzenie dokumentacji. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 2017, 17 (4).
- Morrison J. DSM-5 bez tajemnic. Praktyczny przewodnik dla klinicystów. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2016.
- Szaniawska M. Trudna diagnoza – dylematy rzetelnej oceny ADHD u dorosłych pacjentów. Część I. Obraz kliniczny, trudności diagnostyczne, leczenie. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 2010, 10 (3).
