Zaburzenia lękowe — jakie są objawy i jak je uspokoić?

W ostatnim czasie coraz częściej porusza się temat zaburzeń lękowych — czym są, jak się objawiają, jak sobie z nimi radzić? Te i wiele innych zagadnień dotyczących zaburzeń psychicznych omawia się coraz szerzej, głośniej, a przede wszystkim w coraz bardziej otwarty i normalizujący sposób.

Zaburzenia lękowe dotykają milionów ludzi na całym świecie. Fobie, ataki paniki, problemy w sytuacjach społecznych — objawy mogą być naprawdę różne i często trudne do zidentyfikowania. Jednak świadomość tego zagadnienia pozwala na lepsze radzenie sobie z trudnościami, które mogą dotykać zarówno Ciebie, jak i Twoich bliskich.

Pomożemy Ci zrozumieć, na czym polegają zaburzenia lękowe oraz jak skutecznie je łagodzić. Czytaj dalej, aby dowiedzieć się więcej o metodach radzenia sobie z lękiem.

Czym są zaburzenia lękowe?

Zaburzenia lękowe to grupa zaburzeń psychicznych, które charakteryzują się nadmiernym lękiem i obawami. Są to stany, których uczucie lęku jest na tyle silne, że zaczyna wpływać na codzienne życie. Osoby doświadczające zaburzeń lękowych często odczuwają silny dyskomfort, który może manifestować się na różne sposoby.

Symptomy zaburzeń lękowych można podzielić na kilka kategorii. Wyróżnia się:

• objawy somatyczne (te manifestujące się w bardziej fizyczny sposób);
• objawy poznawcze (obejmujące kwestie związane z psychiką);
• objawy emocjonalne (które najczęściej są bagatelizowane lub mylone z innymi schorzeniami).

Zaburzenia lękowe mogą przybierać różne formy i nasilenia, ale ich wspólną cechą jest to, że znacznie utrudniają normalne funkcjonowanie. Warto wiedzieć, że pierwszym krokiem do skutecznego radzenia sobie z nimi (a tym samym do poprawy jakości życia) jest dokładne zrozumienie tematu — niestety mimo coraz większej świadomości społeczeństwa, nie jest to tak oczywiste.

Zaburzenia lękowe są uwzględnione w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10). W tej klasyfikacji znajdują się pod kodem F40-F48, obejmując różne typy zaburzeń lękowych.

W ICD-10 zaburzenia lękowe są nazwane i podzielone według specyficznych kryteriów diagnostycznych. Lista jednostek chorobowych jest naprawdę długa, a każdy punkt ma swoje podpunkty. Potwierdza to tylko fakt, jak wiele odmian zaburzeń lękowych można zdiagnozować w populacji. Co więcej, nawet konkretnie zdiagnozowany przypadek może mieć swój indywidualny przebieg.

Epidemiologia zaburzeń lękowych

Zaburzenia lękowe są jednymi z najczęściej diagnozowanych zaburzeń psychicznych na świecie. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), około 264 miliony ludzi cierpi na różnego rodzaju zaburzenia lękowe. Stanowi to około 3,6% globalnej populacji.

W Stanach Zjednoczonych zaburzenia lękowe dotykają około 19,1% dorosłych, co oznacza ponad 40 milionów osób w wieku powyżej 18 lat. Niestety, National Institute of Mental Health na swojej oficjalnej stronie nie udostępnia danych dotyczących aktualnych statystyk, jednak te z wcześniejszych lat wskazują na tendencję wzrostową — oznacza to, że obecnie z zaburzeniami lękowymi może zmagać się jeszcze większa część populacji.

Przeprowadzone analizy wskazują także większą zapadalność wśród kobiet, przy jednoczesnym odnotowaniu problemu również w populacji dzieci i młodzieży.

W Europie sytuacja jest podobna. European Study of the Epidemiology of Mental Disorders (ESEMeD) wykazało, że około 14% populacji europejskiej doświadcza zaburzeń lękowych w ciągu życia. Jednak według innych dużych badań populacyjnych, wartości te są znacznie wyższe (33,7%). W Polsce, według badań EZOP-Polska, na zaburzenia lękowe cierpi około 6% dorosłej populacji. Tak duże różnice mogą wynikać nie tylko z innych podatności społeczeństwa na zaburzenia psychiczne, ale z różnic w świadomości zdrowotnej i dostępie do pomocy specjalistów.

Znaczenie tych statystyk podkreśla konieczność zwiększania świadomości i dostępu do odpowiedniej opieki psychologicznej oraz psychiatrycznej. Edukacja społeczeństwa na temat zaburzeń lękowych może przyczynić się do wcześniejszego rozpoznawania i skuteczniejszego leczenia tych schorzeń.

Jak objawiają się zaburzenia lękowe?

Jak już wcześniej wyjaśnialiśmy, zaburzenia lękowe to zespół różnych objawów, które mogą się manifestować na wiele sposobów. Pacjenci doświadczają ich w różnych sytuacjach, a nasilenie symptomów może się zmieniać — wpływają na to stresujące czynniki lub traumatyczne wydarzenia.

Należy podkreślić, że chociaż charakteryzuje się pewne zachowania i objawy, to zaburzenia lękowe mogą się różnić w zależności od danej osoby, a przy tym mogą się nasilać lub ustępować.

Objawy zaburzeń lękowych dzielą się na trzy główne kategorie: somatyczne, poznawcze i emocjonalne.

Objawy somatyczne

Objawy somatyczne to fizyczne dolegliwości, które pacjent odczuwa w swoim ciele. Mogą występować na co dzień i wpływać na codzienne funkcjonowanie. Do najczęściej występujących objawów somatycznych należą m.in.:

• duszność,
• zawroty głowy,
• kołatanie serca,
• bóle w klatce piersiowej,
• nadmierne pocenie się,
• drżenie rąk,
• napięcie mięśniowe.

Objawy poznawcze

Objawy poznawcze dotyczą myśli i sposobu, w jaki pacjent postrzega rzeczywistość. Mogą wpływać na zdolność koncentracji oraz ogólny stan psychiczny. Najczęściej występujące objawy poznawcze to m.in.:

• natrętne myśli,
• obsesje,
• trudności z koncentracją,
• zaburzenia snu,
• nieustanne zamartwianie się.

Objawy emocjonalne

Objawy emocjonalne są związane z uczuciami pacjenta. Mogą oddziaływać na jego relacje z innymi oraz ogólny stan emocjonalny. Do najczęstszych objawów emocjonalnych zaliczamy m.in.:

• silny lęk i strach,
• niepokój,
• napięcie emocjonalne,
• napady paniki,
• poczucie przytłoczenia,
• lęk przed śmiercią,
• przewidywanie najgorszego scenariusza.

Osoby cierpiące na zaburzenia lękowe często unikają sytuacji, które mogą wywoływać silny lęk. Może to prowadzić do izolacji społecznej i pogorszenia jakości życia.

Warto mieć świadomość, że zaburzenia lękowe (np. nerwica, lęk paniczny, fobia społeczna czy agorafobia) wzajemnie się nie wykluczają i mogą występować jednocześnie u pacjenta.

Jak wygląda napad lęku?

Napad lęku to nagły epizod intensywnego lęku, który może wystąpić bez wyraźnej przyczyny (spontanicznie). Często jednak jest spowodowany dużym stresem, traumatycznym przeżyciem lub narażeniem na czynniki, lub sytuacje, które są triggerami (wyzwalaczami) dla danego pacjenta.

Osoby doświadczające tego stanu opisują go jako bardzo przerażające i niepokojące doświadczenie, podczas którego ciężko jest świadomie i racjonalnie postrzegać rzeczywistość.

Konkretne objawy napadu lęku są różnorodne i mogą występować zarówno na poziomie fizycznym, jak i psychicznym. Najczęściej jednak stan ten charakteryzuje się nagłym pojawieniem się objawów fizycznych:

• przyspieszonym biciem serca (kołatanie serca),
• dusznościami,
• zawrotami głowy,
• nadmiernym poceniem się,
• drżeniem rąk,
• uczuciem dławienia się,
• nudnościami,
• uczuciem gorąca lub zimna.

Na poziomie psychicznym napad lęku może objawiać się jako:

• poczucie nierealności (derealizacja),
• poczucie oderwania od siebie (depersonalizacja),
• natrętne myśleniu o zbliżającym się niebezpieczeństwie.

Napad lęku zazwyczaj trwa od kilku do kilkudziesięciu minut. Jednak jego intensywność sprawia, że pacjent ma wrażenie, iż trwa znacznie dłużej. Pomiędzy napadami osoba cierpiąca może żyć w obawie przed kolejnym epizodem — co jeszcze bardziej nasila problem zaburzeń lękowych.

Podział i rodzaje zaburzeń lękowych

Podziału zaburzeń lękowych najlepiej dokonać na podstawie Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10), która precyzyjnie klasyfikuje różne rodzaje zaburzeń nerwicowych, związanych ze stresem i pod postacią somatyczną.

• Zaburzenia lękowe w postaci fobii (F40) obejmują stany lękowe wywoływane przez konkretne sytuacje lub obiekty, które pacjent stara się unikać. Przykłady to agorafobia (F40.0) i fobie społeczne (F40.1).
• Inne zaburzenia lękowe (F41) to kategoria obejmująca różne rodzaje lęków niepowiązane bezpośrednio z konkretnymi bodźcami zewnętrznymi. W tej grupie znajdują się m.in. zaburzenia lękowe uogólnione (F41.1) oraz zespół lęku panicznego (F41.0).
• Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (F42) charakteryzują się natrętnymi myślami (obsesjami) i przymusem wykonywania określonych czynności (kompulsje), które mają na celu zmniejszenie lęku. W tej kategorii spośród najczęściej występujących zaburzeń psychicznych wymienia się nerwice natręctw.
• Reakcje na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne (F43) obejmują zaburzenia wynikające z traumatycznych wydarzeń lub trudnych sytuacji życiowych. Do tej grupy zaliczają się ostrą reakcję na stres (F43.0) czy zaburzenia stresowe pourazowe (F43.1).
• Zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne; F44) dotyczą zaburzeń związanych z utratą integracji między pamięcią, tożsamością, świadomością a kontrolą ruchów ciała. Są one reakcją na ciężki stres i mogą manifestować się poprzez objawy somatyczne.
• Zaburzenia występujące pod maską somatyczną (F45) charakteryzują się fizycznymi objawami, które nie mają medycznego wyjaśnienia i są wynikiem zaburzeń psychicznych. Przykładem są nawracające bóle i dyskomfort fizyczny związane ze stresem.
• Wyróżnia się także inne zaburzenia nerwicowe (F48) — grupę, która uwzględnia zaburzenia nieklasyfikujące się do pozostałych kategorii. Są to nieprawidłowości funkcjonowania psychicznego związane z długotrwałym stresem i napięciem psychicznym.

Zaburzenia lękowe mogą występować wspólnie. Pacjenci mogą cierpieć na zaburzenia lękowe uogólnione oraz epizody lęku panicznego jednocześnie. Często spotykane są również przypadki, gdy zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne występują razem z innymi formami nerwic, np. z zaburzeniami osobowości czy zaburzeniami o podłożu depresyjnym. Współwystępowanie różnych zaburzeń psychicznych komplikuje proces diagnozy i leczenia, wymagając zindywidualizowanego podejścia terapeutycznego i farmakologicznego.

Diagnostyka zaburzeń lękowych

Diagnozę zaburzeń lękowych może postawić lekarz psychiatra lub psycholog kliniczny. Jeśli zaobserwujesz u siebie lub bliskich niepokojące objawy, nie zwlekaj z wizytą u specjalisty.

Proces diagnostyczny rozpoczyna się od szczegółowego wywiadu medycznego. Lekarz zbiera informacje na temat objawów, ich nasilenia, czasu trwania oraz wpływu na codzienne funkcjonowanie pacjenta. Wywiad obejmuje także historię zdrowia psychicznego i fizycznego, a także ewentualne występowanie zaburzeń lękowych w rodzinie.

Diagnoza zaburzeń lękowych nie opiera się wyłącznie na zebraniu wywiadu medycznego. Istnieją również standaryzowane kwestionariusze i skale oceny, które pomagają w dokładnym określeniu rodzaju i nasilenia zaburzeń. Przykładem jest Skala Lęku Hamiltona (HAM-M) stosowana w procesie diagnostycznym zaburzeń lękowych uogólnionych lub Skala Paniki i Agorafobii (PAS) w podejrzeniu lęku napadowego.

Czy w procesie diagnostycznym prowadzi się dodatkowe badania diagnostyczne? Najczęściej specjaliści opierają się na indywidualnej pracy z pacjentem, szczegółowym wywiadzie i kwestionariuszach. Chociaż badania obrazowe (np. rezonans magnetyczny czy tomografia komputerowa) nie są rutynowo stosowane do diagnozowania zaburzeń lękowych, to mogą być zalecane w celu wykluczenia innych przyczyn objawów — np. chorób neurologicznych czy nowotworów.

W diagnostyce zaburzeń lękowych ważne jest również monitorowanie współistniejących zaburzeń (np. depresji, zaburzenia osobowości czy zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego).

W przypadku podejrzenia współwystępowania różnych zaburzeń psychicznych proces diagnostyczny może być bardziej skomplikowany i wymagać konsultacji z kilkoma specjalistami — zwłaszcza w przypadku zaburzenia występującego pod postacią somatyczną (kiedy oprócz lęku i niepokoju, pacjent doświadcza objawów fizycznych o niewyjaśnionej przyczynie).

Leczenie zaburzeń lękowych

Leczenie zaburzeń lękowych obejmuje różnorodne metody — w tym farmakoterapię, psychoterapię oraz inne metody terapeutyczne. Każde z tych rozwiązań może być stosowane samodzielnie lub w połączeniu z innymi, w zależności od indywidualnych potrzeb pacjenta.

Farmakoterapia

Farmakoterapia jest jedną z najczęściej stosowanych metod leczenia zaburzeń lękowych. Polega na podawaniu leków, które pomagają zmniejszyć objawy lęku. Do najczęściej przepisywanych leków należą:

• leki przeciwlękowe (np. benzodiazepiny), które działają szybko, ale mogą być stosowane tylko krótkoterminowo z powodu ryzyka uzależnienia;
• leki przeciwdepresyjne (w tym SSRI — selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny oraz SNRI — inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny), które są skuteczne w długoterminowym leczeniu lęku;
• beta-blokery używane do kontrolowania fizycznych objawów lęku, np. przyspieszonego bicia serca czy drżenia rąk.

Psychoterapia

Psychoterapia jest równie ważnym elementem leczenia. W przypadku zaburzeń lękowych za najbardziej skuteczną formę uważa się terapię poznawczo-behawioralną. Ten rodzaj pomaga pacjentom zrozumieć i zmienić negatywne wzorce myślenia oraz reakcje na lęk.

Do innych rodzajów psychoterapii należy terapia ekspozycyjna, która ma na celu w kontrolowany sposób pomóc pacjentom stopniowo zmierzyć się z lękowymi sytuacjami, a w efekcie prowadzić do zmniejszenia objawów.

Inne metody terapeutyczne

Oprócz farmakoterapii i psychoterapii istnieją również inne metody, które mogą wspomóc leczenie zaburzeń lękowych. W tym przypadku pacjentom zaleca się:

• techniki relaksacyjne — medytację, głębokie oddychanie i progresywną relaksację mięśni, które mogą pomóc w redukcji napięcia i lęku;
• aktywność fizyczna — regularne ćwiczenia fizyczne mają pozytywny wpływ na zdrowie psychiczne, pomagając w redukcji objawów lęku;
• edukacja i wsparcie — udział w spotkaniach grup wsparcia i programach edukacyjnych może pomóc pacjentom zrozumieć swoje zaburzenia oraz nauczyć się skutecznych strategii radzenia sobie z lękiem.

Każda z tych metod może być dostosowana do indywidualnych potrzeb pacjenta. Ważne jest, aby proces leczenia odbywał się pod nadzorem specjalisty, który pomoże dobrać odpowiednią terapię oraz monitorować postępy. Kombinacja różnych metod często przynosi najlepsze rezultaty, prowadząc do znacznej poprawy jakości życia pacjenta.

Do czego prowadzą nieleczone zaburzenia lękowe?

Nieleczone zaburzenia lękowe mogą prowadzić do poważnych konsekwencji, wpływając na ogólne zdrowie fizyczne i psychiczne. Osoby cierpiące na zaburzenia lękowe często doświadczają nasilających się objawów, które mogą prowadzić do chronicznego stresu i pogorszenia stanu zdrowia.

Jednym z głównych skutków nieleczonych zaburzeń lękowych jest pogorszenie zdrowia fizycznego. Przewlekły lęk może prowadzić do problemów kardiologicznych (nadciśnienia czy arytmii) oraz zwiększonego ryzyka zawału serca. Zaburzenia lękowe mogą także wpływać na układ pokarmowy, objawiając się zespołem jelita drażliwego (IBS), dyskomfortem trawiennym lub innymi zaburzeniami trawienia.

Nieleczone zaburzenia lękowe mogą także prowadzić do poważnych problemów psychicznych. Osoby zmagające się z lękiem są bardziej narażone na rozwój depresji. Przewlekły lęk wpływa na zdolność do koncentracji, pamięć oraz ogólną zdolność do funkcjonowania w codziennym życiu. Bagatelizowanie pierwszych objawów może prowadzić również do rozwoju innych zaburzeń psychicznych — zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, zaburzeń odżywiania czy zaburzeń osobowości.

Nie może umknąć nam fakt, że zaburzenia lękowe mają także negatywny wpływ na relacje międzyludzkie. Osoby cierpiące na lęk społeczny mogą unikać kontaktów społecznych, co prowadzi do izolacji i osamotnienia. Mogą doświadczać także trudności w pracy lub szkole, które będą negatywnie wpływać na ich karierę i edukację. Nieumiejętność radzenia sobie z lękiem może prowadzić do uzależnień — nadużywania alkoholu lub narkotyków — które dodatkowo pogarszają stan zdrowia psychicznego i fizycznego.

W skrajnych przypadkach nieleczone zaburzenia lękowe mogą prowadzić do całkowitej niezdolności do samodzielnego funkcjonowania. Osoby z ciężkimi zaburzeniami lękowymi mogą być niezdolne do opuszczania domu, podejmowania decyzji czy wykonywania codziennych czynności. Taka sytuacja wymaga intensywnej terapii i wsparcia specjalistów.

Właśnie dlatego ważne jest, aby osoby doświadczające objawów lęku zgłaszały się po pomoc. Jeśli zauważysz u siebie lub bliskich niepokojące objawy, nie zwlekaj z wizytą u psychologa lub innego specjalisty. Profesjonalna pomoc jest podstawą w skutecznej walce z zaburzeniami lękowymi.

Jak uspokoić stany lękowe?

Aby samodzielnie uspokoić stany lękowe, warto trenować (i w razie potrzeby wykorzystywać w praktyce) kilka prostych technik.

1. Bardzo skuteczna jest kontrola oddechu. Skoncentruj się na powolnym, głębokim oddychaniu, wdychając powietrze przez nos i wydychając przez usta. Powtarzaj ten cykl, aż uspokoisz oddech i spowolnisz bicie serca.
2. Inną metodą jest technika uziemienia (ang. grounding). Skup się na swoich zmysłach: dotknij czegoś miękkiego, wsłuchaj się w dźwięki wokół siebie, popatrz na konkretny obiekt. Pomaga to oderwać myśli od lęku i skupić się na teraźniejszości.
3. Ćwiczenia i dodatkowa aktywność także mogą okazać się pomocne. Krótki spacer, joga lub inne aktywności fizyczne mogą zmniejszyć napięcie i poprawić nastrój.
4. Unikaj kofeiny i alkoholu, ponieważ mogą nasilać objawy lęku. Zamiast tego, pij herbaty ziołowe, (np. melisę czy rumianek), które działają uspokajająco.

Pamiętaj, że te metody uzupełniają psychoterapię, jednak nie zastępują profesjonalnej pomocy. Nie bój się szukać wsparcia i zrób krok w stronę skutecznej walki z zaburzeniami lękowymi.

Bibliografia

1. Światowa Organizacja Zdrowia. (2009). Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych – X Rewizja, Tom I, wydanie 2008. Pobrane z: https://ezdrowie.gov.pl/portal/home/interoperacyjnosc/klasyfikacje.
2. Lubecka, B., Lubecki, M., & Pudlo, R. (2022). Epidemiology of anxiety and depressive disorders. Psychiatria, 19(1), 66-77.
3. National Institute of Mental Health (NIMH). (2024). Any Anxiety Disorder. Pobrane z: https://www.nimh.nih.gov/health/statistics/any-anxiety-disorder.
4. Ströhle, A., Gensichen, J., & Domschke, K. (2018). The diagnosis and treatment of anxiety disorders. Deutsches Ärzteblatt International, 115(37), 611.
5. Bandelow, B., & Michaelis, S. (2015). Epidemiology of anxiety disorders in the 21st century. Dialogues in clinical neuroscience, 17(3), 327-335.
6. Kiejna, A., Piotrowski, P., Adamowski, T., Moskalewicz, J., Wciórka, J., Stokwiszewski, J., … & Kessler, R. C. (2015). Rozpowszechnienie wybranych zaburzeń psychicznych w populacji dorosłych Polaków z odniesieniem do płci i struktury wieku–badanie EZOP Polska. Psychiatr Pol, 49(1), 15-27.
7. Ruciński, J., Wądołowska, A., Czerwiec, K., Kurowska, E., Myślińska, D., & Majkutewicz, I. (2015). Ciało migdałowate a zaburzenia lękowe.
8. Moskalewicz, J., Wciórka, J., Stokwiszewski, J., Rabczenko, D., & Kessler, R. C. (2015). The prevalence of common mental disorders in the population of adult Poles by sex and age structure–an EZOP Poland study. Psychiatr. Pol, 49(1), 15-27.
9. Giżewska, K., Lorenc, K., Bielawska, O., Łoś, T., Kuc, M., Rogala, M., … & Gulbicka, M. (2023). Anxiety disorders-a common problem about which we still don’t know enough. Journal of Education, Health and Sport, 46(1), 247-257.
10. Legierski, J. (2018). Terapia akceptacji i zaangażowania w leczeniu zaburzeń lękowych w relacji do klasycznej terapii poznawczo-behawioralnej. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 18(3), 290-295.
11. Filip, M., Jasionowska, J., Kowalczyk, M., & Gałecki, P. (2017). Sposoby leczenia zaburzeń lękowych u osób starszych. Medycyna po Dyplomie, 26(6).
12. Riyanto, D., Sulistiowati, N. M. D., & Imelisa, R. (2021, December). The Effect Of Grounding Technique Therapy Towards Reducing The Anxiety Level Of Students In The Final Level Of Master Of Nursing Jenderal Achmad Yani University Cimahi. In International Seminar on Global Health (Vol. 4, No. 1, pp. 27-40).
13. Yonaevy, U., & Prananingrum, R. (2024). Teknik Grounding untuk Mengurangi Kecemasan pada Remaja. Jurnal Pengabdian Masyarakat dan Riset Pendidikan, 2(4), 347-351.